Profesor Witold Paweł Alexandrowicz, uznany geolog i pracownik AGH, jest autorem kolejnej – już siedemnastej – książeczki z cyklu „Nauka dla Ciekawych”. Tomik ten poświęcony jest lodowcom. Definicji lodowców jest wiele. W niniejszej publikacji przyjęto jedną – taką prostą. Lodowiec to masa lodu powstałego w wyniku przemiany śniegu w lód lodowcowy powyżej granicy wiecznego śniegu, mająca zdolność do przemieszczania się (płynięcia). Szybkość tego ruchu jest różna i zależy od wielu czynników. Lodowce na Antarktydzie przemieszczają się w żółwim tempie – metr lub dwa metry na rok, w Alpach – do 100 m na rok, a w Himalajach do jednego kilometra na rok. Lepsi sprinterzy są na Alasce – tam niektóre lodowce w ciągu roku przesuwają się o cztery kilometry. Rekord jednak należy do lodowców na Grenlandii – najszybsze płyną około 35 m na dobę, czyli ponad 10 km na rok (gepardy wśród lodowców). Ruch wielkich mas lodu nie jest obojętny dla podłoża, po którym się przemieszczają. W wyniku tego ruchu następuje bardzo intensywna erozja (erozja lodowcowa). Przejawia się ona w ścieraniu i wygładzaniu podłoża (abrazja lodowcowa), wyrywaniu fragmentów skalnego podłoża (detrakcja) i deformowaniu skał podłoża, czyli zazwyczaj luźnych osadów (egzaracja). Dodatkowo istotne znaczenie ma wietrzenie fizyczne polegające głównie na rozbijaniu skał w rezultacie powtarzającego się wielokrotnie zamarzania i rozmarzania wody w szczelinach (tzw. zamróz). W efekcie wraz z płynącym lodem przemieszczane są ogromne ilości materiału skalnego. Wszystko jednak ma swój koniec. Lodowce, schodząc poniżej granicy wiecznego śniegu, zaczynają się topić, a ten proces nazywamy ablacją. W końcu zanikają i deponują pozyskany wcześniej materiał skalny. Te przedstawione procesy (erozji, transportu i depozycji) pozostawiają po sobie ślady w postaci form rzeźby terenu i osadów. Dzięki temu możemy nie tylko obserwować współczesne lodowce, ale rekonstruować te dawne, sprzed tysięcy, milionów, a nawet miliardów lat. Lodowce są różne – niektóre wielkie, a inne całkiem małe. Są takie, których grubość liczymy w kilometrach, podczas gdy w innych warstwa lodu ma tylko kilka, kilkanaście metrów. W książeczce czytelnik znajdzie wiele interesujących informacji na ich temat – zatem zapraszamy w krainę lodowców.
- Contents
-
O ziemi i wodzie 7
Lód – ciało stałe. Czy na pewno? 10
Lodowiec lodowcowi nie równy 13
Co zostawiają lodowce? 19
Osady glacjalne 21
Formy rzeźby glacjalnej 24
Gdzie trzeba pojechać, aby zobaczyć lodowiec? 29
Epoki lodowe 31
Skąd wiemy, że były lodowce? 32
Wielkie zlodowacenia 36
Przyczyny zlodowaceń 37
Przyczyny ziemskie 38
Przyczyny pozaziemskie 43
Inne przyczyny 46
Zlodowacenia w historii ziemi 47
Najstarsza zima – zlodowacenie Pongola 48
Pierwsza duża zima – zlodowacenie Huron 51
Globalna zima – zlodowacenia Sturtian i Marinoan 56
Kilka krótkich zim – zlodowacenie ediakarańskie 62
Zima na pustyni – zlodowacenie saharyjskie 65
Zima i węgiel – zlodowacenie Karoo 68
Nasza zima – zlodowacenie kenozoiczne 71
Holocen. Wiosna czy tylko odwilż? 79
Ten wredny człowiek i lodowce 81
Lodowce i lądolody w Polsce 85
Co pozostało po czwartorzędowych lodowcach w Polsce i gdzie tego szukać? 87
Czy lodowce istnieją poza ziemią? 90
Na ciepłe zakończenie w zimnym świece 92
Słowniczek 93
Jeśliś ciekaw – przeczytaj 99